1)İsim (ad) : Varlıkları,durumları , kavramları , duygu düşünceleri karşılar

A)   Varlıkların verilişine göre isimler

Özel isim : Tek bir varlığa özel olarak verilen isimdir   

Örnek : Yakup Kadri , Mehmet Akif Ersoy, Mıncır,Köpü  

 Cins isim : Aynı türden varlıkların ortak adları 

  Örnek : Kağıt,kalem,çiçek

B)Varlıkların sayılarına göre isimler

    Tekil isim : Tek varlığı ya da kavramı karşılar . 

    Örnek : adam , bebek , resim           

     Çoğul isim :  ( -lar,-ler) çokluk eki alarak aynı türe   birden çok aynı varlıktan türer.     

      Örnek : adamlar, bebekler, resimler            

    Topluluk ismi : Yapıca tekil anlamca çoğul.  

    Örnek : aile,düzine ,deste

Not : Tekil isimler çokluk eki almaz bu durum çoğul isimler arasında farkı oluşturur.

C)Varlıkların oluş sırasına göre :

  Somut isim : Beş duyu organımızla algılanabilir isimlerdir   

Örnek : Hava bugün sıcacıktı  

  Soyut isimler : Beş duyu organımızla algılayamadığımız isimlerdir.

Örnek :  Mutluluk insanın en değerli hazinesidir.

     NOTLAR

      Belirtili , belirtisiz isim tamlamaların ortasına ,başına sıfat  gelebilir.

     Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir

     Bir tamlayana birden çok tamlanan birden çok tamlanana bağlanabilir.

    Belirtili isim tamlamalarında tamlayan belirtisiz isim tamlamalarında tamlanan düşebilir.

     Belirtili isim tamlamalarında tamlanan eki düşebilir.

     Belirtili isim tamlamasında tamlayan zamirden oluşabilir.

    Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan iletamlanan yer değiştiremez.

   Belirtisiz isim tamlamalarının bazılarında neyden yapıldığını , neye benzediği türünü bildirir.

 2)  Sıfat (ön ad ) : İsimleri veya zamirleri niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir.İkiye ayrılır ;

a)    İşaret sıfatı : İsimleri işaret ederek belirlen yerleri bildirir. Örnek : o (işaret sıfatı) çocuk(isim)  bu(işaret sıfatı) ev (isim)

   b)Sayı sıfatları : İsimlerin sayılarını , bölümlerini, sıralarını, parçalarını belirtir

.  1. Asıl sayı : İsimlern sayılarını belirtir. Örnek : iki (sıfat) ekmek(isim)

   2. Sıra sayı : İsimlerin sırasını ya da derecesini belirtir. Örnek : ikinci (sıfat)  ekmek (isim)

    3. Üleştirme sayı :İsimleri bölümlere ayırır bölüştürür. Örnek : İkişer (sıfat) ekmek (isim)

     4. Kesir sayı : İsimlerin kaçta kaçı olduğunu anlatır. Örnek : Bir bölü dört (sıfat )ekmek (isim)

     c) Belgisiz sıfatı : İsimlerin sayılarını ve miktarlarını kesin olarak değil yaklaştığını anlatır.Örnek : Herhangi(sıfat) kalem(isim)

     d) Soru sıfatı : İsimlerin nitelik ya da niceliklerini soru yoluyla öğrenmektir. Örnek kaçıncı(sıfat) kat(isim)

     e) Ünvan sıfatı : Kişilerin mesleklerini , cinsiyetlerini, makamlarını , lakaplarını belirtir. Örnek : Onbaşı(sıfat) Hasan (isim)

Sıfatlarda Pekiştirme : “m,p,r,s“ harfleri ile yapılır . Örnek : Pesbembe elbise , sapsarı çiçek

Sıfatlarda küçültme :  “-cık, -ce,-cek,-(ı)msı,-(ı)mtrak “ ekleri ile yapılır . Örnek : gencecik kız , büyücek köy

Sıfatın adlaşması : Niteleme sıfatları ; nitelendirdikleri ismin düşmesi durumunda o ismin düşmesi durumunda o ismin anlam ve görevini üstlenir.

Örnek : Düşenin dostu olmaz.      Ağlayanın yüzü gülmez.

Sıfat tamlaması : Bir sıfatın kendisinden sonra gelen isimle oluşturduğu söz öbeğidir.

Örnek : İkinci insan ,   şu hayat

Notlar : Sıfatın olduğu yerde sıfat tamlamasıda var

    Sıfat olan her sözcük aynı zamanda sıfat tamlamasının tamlamasıdır.       

Tamlayan ya da tamlanan birden fazla sözcük alabilir.

  Sıfatlar çekim eki alamaz.

Sıfat tamlaması cümlenin herhangi bir ögesi olabilir

Zamir (Adıl) : İsmin yerini çeşitli anlam ve görevlerle tutan isim gibi  kullanılabilen isim soylu kelimelere ve bazı eklere zamir denir. İsim soylu sözcüklerdir. Bir ya da birden fazla ismin yerinş geçici olarak tutabilir. Anlamdan çok

görev yönü ağır basar . İsimler gibi çokluk eki alabilirl

Zamirin Çeşitleri 

1.    İsmin yerini tutan (sözcük halinde) zamirler :  a)Kişi (şahıs) zamirleri : ben ,sen, o , biz,siz,onlar   

     Sen çok çalışkan birisisin

      b) Dönüşlülük zamiri : Kendi

     Örnek : Bunu kendi bilir

     Kendisine soralım

       c)İşaret zamirleri : isimlerin yerini işaret yoluyla tutan sözcüklerdir. Bu , şu, o, bunlar,şunlar,onlar

2.    Ek halinde zamirler : a)İlgi zamiri (-ki) : Belirtili ismin  tamlamalarında düşen tamlamanın yerine kullanılır. Tamlayanda bulunan “-ın,-in,-un,-ün,-nın,- nin,nun,nün ekinden sonra gelir. Eklendiği kelimeye bitişik yazılır ve ismin

tamlananın yerini tutar

Örnek : Seninki geldi

Örnek : Oraya eşyalarını yerleştir

      Şurasında birkaç eksik var.

   d)Belgisiz zamirler : Birden fazla veya bir ismin yerini açıkca tuttuğu belli olmayan zamirlerdir. Birazı,   hepsi,kimi,kimisi,tamamı,herkes ,     Örnek : Bazıları bana inanmadı.

Soru zamiri : İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Ne ,nere, kim,hangisi,nereye ,neden

      Örnek : Nereye gidiyorsun

  b)İyelik zamiri : İsim tamlamalarından tamlanan kısmında kullanılan ismin kime ya da neye ait olduğunu bildirir. “-(ı)m,(ı)n,-s(ı),-(ı)mız,-(ı)nız

Örnek : Günlerimiz hep boş geçiyor

Zarf (Belirteç) : Fiillerin,fiilimsilerin,sıfatların ,adlaşmış sıfatların ve zarfların anlamlarını değişik yönlerden ekileyen sözcüklerdir. Fiillerin , sıfatların , ve zarfların anlamlarını fiilimsilerin , adlaşmış sıfatların anlamlarını etkiler

Zarfın Çeşitleri :Durum (hal) zarfı : Fiilleri , fiilimsileri durum yönünden etkiler . Yükleme “Nasıl ? “ sorusu sorularak cevap bulunur.

   Örnek : Koşa koşa yanıma geldi

  Zaman zarfı : Fiilleri ve fiilimsileri zaman yönünden etkiler.Yükleme “Ne zaman ?“ sorusu sorulur.    Örnek : Koşarak akşam yanıma geldi

  Miktar(azlık-çokluk) zarfı : Fiiilleri ve fiilimsileri miktar yönünden etkiler.Yükleme “Ne kadar ?“ sorusu sorulur.     Örnek : Marketten tuzu bir kiloluk alıverdim

   Yer – yön zarfı : Fiilleri ve fiilimsileri yer yön bakımından etkiler.Yükleme  “Nereye ? “ sorusu sorulur.           Örnek : Bize doğru karınca hızı ile geldi.       Örnek : Bize doğru karınca hızı ile geldi.

Soru zarfı : Fiilleri ve fiilimsileri soru bakımından etkiler. “Ne zaman , neden , nasıl , niçin ,ne kadar ? “ sorularına cevap aranır.       Örnek : Ne zaman yapacaksınız ?

   EDAT,BAĞLAÇ,ÜNLEM

Edat :Tek başına anlamı olmayan diğer kelime ve kelime gruplarıyla anlam kazanan sözcüklerdir. Cümle içinde anlamı kazanır. Ad soylu sözcüklerle öbekleşerek anlam kazanır . Ek fiil olarak yüklem olabilirler

Bazı edatlar : ilr, yalnız,ancak,için,göre,kaar,üzere,sanki,karşı, doğru, tek, bir ,gibi

  Bağlaç : Eş görevli sözcükleri , sözcük öbekleri, cümleleri bağlamaya yarayan sözcüklere bağlaç denir. Bağlaçlar çıkarıldığında genel olarak cümlenin anElamı bozulur.

  Bazı bağlaçlar : Ama , fakat, ancak, yalnız, oysa , halbuki , lakin  ,çünkü,zirakısaca,meğer, demekki,ya...ya,hem...hem ,de , ve ile,veya,veyahut

 Ünlem : Sevünme,üzülme ,kızma,korkma, şaşkınlık gibi duyguları belirten doğa seslerini yansıtan sözcüklere denir . 

    Fiil (Eylem) : Varlıkların yaptıkları,veya etkilendikçe işleri, hareketleri,oluşları,kılışları , durumları , kip veya kişiye

bağlı olarak anlatan kelimeye fiil denir.

         Taşıdıkları anlamlara göre

          1.    Kılış fiili : Öznenin iradesiyle oluşur ve bir nesne üzerinde gerçekleşir . Örnek : kırmak, yapmak

           2.    Durum fiili : Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu , hareketinş anlatır. Örnek : uyumak, uzanmak , bakmak

           3.    Oluş fiili : Bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu anlatır. Örnek : morarmak , solmak,sararmak.

Çekimli Fiil : Bir iş,oluş,durumun ,kip ve kişiye bağlanarak anlatılmasıdır.

Fiilde kişi : Fiildeki hareketi gerçekleştiren ya da o hareketin içinde bulunan varlıktır.

1.    tekil kişi : ben : -m,-ım-im,-um,-üm,-(a)yım,-(e)yim

2.    tekil kişi : sen : -sın,-sin,-sun,-sün

3.    tekil kişi : o : -sın ,-sin,-sun,-sün

4.    1.çoğul kişi : biz : -k,-ız,-iz,-uz,-üz,(a)lım, (e)lim

5.    2.çoğul kişi :siz :-nız , -nız,-sınız,-siniz,-sunuz,--sünüz

6.    3.çoğul kişi :onlar :-lar,-ler

       Basit ve Birleşik zamanlı fiiller

      Basit : Bu kip eki ile çekimlenmiştir.Örnek : koşuyor, gelmelisin,yaparım

       Birleşik : İki kip eki ile çekimlenmiş fiildir. Hikaye birleşik fiil, rivayet birleşik fiil, şartlı birleşik fiil üç tane türü vardır.

       Hikaye Birleşik Fiil : -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü. Örnek : gelmişti, okuyor

       Rivayet Birleşik fiil : -mış,-miş,-muş,-müş. Örnek : yediriyormuş, seviyor       Şartlı Birleşik  fiil : -se,-sa.Örnek : Yaptıysa

Fiilde yapı ( yapısına göre fiiller)

Basit yapılı fiiller : Herhangi bir yapım eki almamış . Örnek : Yaptı, gidiyor.

Türemiş yapılı fiiller : Herhangi bir yapım eki almıştır. Örnek : karaladı , kaptırmış.

Birleşik yapılı fiiller : 1)Yardımcı fiillerle kurulan : etmek , olmak, kılmak,  buyurmak , eylemek fiilleriyle olur. Örnek : yardım etmek,namaz kılmak

          2)Kurallı birleşik fiil   :a) yeterlilik fiili : -abil,-ebil .Örnek : yapabil , edebil, bakabilirsin                           

                  b)tezlik fiili : -ıver, -iver.Örnek : İçiver,temizleyiver

                 c) süreklilik fiili : -ekal,-egel .Örnek : konuşa gelmek, yapagelmek                  

    d) yaklaşma fiili :-eyaz,-ayaz.Örnek : yıkılmaya yazdı, kaybetmeye yazdı

    Ek Fiil (Ek eylem) :A)İsim soylu sözcük ve söz öbeklerini yüklem yapması : İsimler ve isim soylu sözcükler cümlede tek başına yüklem  yapamazlar.         Örnek : Çiçekler çok renklidir.     Onun en sevdiği şey arabasıdı

    Ek fiilin basit zamanlı (çekimli fiilleri) Birleşik zamanlı : Ek fiilin üç zamanı (-idi,-imiş,-ise) basit zamanlı fiillere gelerek   onları birleşik zamanlı yapar

     Ek fiilin geniş zamanı :-dır . Örnek : En güzel renk kırmızıdır.   Deste deste  koleksiyonu vardır.

     Ek fiilin görülen geçmiş zaman : -idi.Örnek :  Yemeklerin başı pilavdı.

    Ek fiilin öğrenilen geçmiş zaman : -imiş.Örnek : Kız arkadaşının hobisi voleybolmuş.   

            Ek fiilin şartı : -se,-sa. Örnek : Çalışkansa, güzelse

           Fiilde Çatı

          Öznesine göre fiiller

           a)Etken çatılı fiilier : Fiillere bildirilen işin , oluşun , kılışın  kim tarafından yapıldığı belli ise böyle fiillere denir

           Örnek : Annem kek yapmış

a)    Edilgen çatılı fiiller : Fiillere bildirilen kim tarafından yapıldığı belli değildir

Örnek : Okulun koridoru temizlendi

           c)Dönüşlü çatılı fiiller : Özne fiilin bildirdiği isi hem yapıyor hem de bu eylemden etkilenir.         

          Örnek : Ayşe Fatma’ya kırıldı.     

           d)İşteş çatılı fiiller : Eylem birden fazla özne tarafından karşılıklı,birlikte yapılır.    

           Örnek : Adam ile babam selamlaştı.                 

          Nesnesine göre fiiller

           a)Geçişli fiiller : Gerçekleşebilmesi için bir nesneye ihtiyaç duyulan nesne alabilen fiillerdir     

           Örnek : Anneler gününde anneme çiçeği verdim.     Bugün bana okul tarafından ödül verdiler.

             b)Geçişsiz fiil : Gerçekleşmesi için nesneye ihtiyaç duyulamayan nesne almayan fiillerdir.           

             Örnek :  Ailecek lokantaya gittik.       

          c)Ettirgen fiil : Geçişli fiillere “-r,-t,-dır “ ekleri getirilerek geçişlilik niteliği devam ettirilen geçişlilik derecesi arttıran fiillerdir.

         Örnek :Anne bebeğe sütü içirtirdi ve yemeğini yedirttirdi.

          Oldurgan Fiil : Geçişsizken “-r,-t,-dır“ ekleri getirilerek geçişli hali yapar.  

         Örnek : Çocuklar yaşlı adamcağızı korkutmuş.

     Fiilimsi (Eylemsi) : Anlam yönünde fiil gibidir. İş , oluş ve hareket bildirir. Ekleri yapım ekidir. İsim,sıfat ,ve zarf görevinde kullanılır.

Fiilimsiler de fiiller gibi -ma,  -me ekiyle olumsuz yapılır. Fiilimsilerin kurduğu öbekten yan cümlecik olur. Çekim eki alabilirler. Birleşik cümlelerde yan cümlecik olurlar.

Fiil-fiilimsi farkı : Fiil yüklem olur.Fiiller kip ve kişiye göre çekimlenir. Fiilimsi ise kip ve kişi çekimi yoktur.

 

Kaynaklar

1. Türkçe El Kitabı Konu Anlatımı Yayın Denizi yayınları

2. HACEMİNOĞULLARI,Necmettin,Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller , Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara ,1992.

3. KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi , Akçağ yayınları, Ankara , 1991.

4. KOÇ , Nurettin , Yeni Dilbilgisi kitabı

5. KOÇ , Nurettin , Dilbilgisi kitabı

6. Türkçe Sözlük ,TDK yayınları , Ankara , 2008