CÜMLENİN ÖGELERİ 8.Ünite

   En temel unsuru yüklem ve öznedir. Yardımcı ögesi ise nesne, dolaylı tümleç , zarf tümleci, edat ilgeç tümlecidir.

    1)Yüklem : Yüklemi çekimli olan  cümleler : Bir iş,oluş ya da hareketin Kip veya kişiye bağlı olarak ifade edilmesidir.

    Örnek : Oyun oynamaya başlayalım .                 

    Ders seçimi yapacaktım.                  

    2) Yüklemi ek eylem almak şartıyla isim,zamir , isim tamlaması ,sıfat tamlaması fiilimsi,edat grubu görevindedir.

    Örnek : Büyük bir çiçekti , dikendiydi   .  Senin adın Ayşe’dir.

   2)Özne : Bir cümlede bildirilen işi yapan yüklemin bildirdiği durumun üzerine alan kimse yüklemden sonra bu unsuru buluruz. Yükleme “ne ve kim“ sorularını sorarız

  1)Gerçek özne : Cümlede işi yapan ya da yüklemde ifade edilen yargıya konu alan öznedir.

   Örnek : Ben fırından ekmek almak için gittim.

1)    Sözde özne : İşi yapan kişi değil işten etkilenen konumdadır. Yazar yaşadığı dönem boyunca eleştirilmeye maruz kalmıştır.

Örnek : Kapı çalındı

 3)Nesne : Geçişli eylem cümlelerinde kullanılan nesne öznenin yaptığı işten etkilenir.

 1) Belirtili nesne : Yükleme sorulan “neyi,kimi “  sorularına cevap verir.

 Örnek : Okulu bırakmayı karar aldım. Seni artık sevmiyor değilim.

 2)Belirtisiz nesne : Yükleme sorulan “ne,kim “ sorusuna cevabıdır.

Örnek : Akşam yemeğine pilav yaptık. Bana silgi verir misin ?               

 4)Dolaylı tümeç : Dolaylı tümleç yüklemin yöneldiği , çıktığı , yeri  gösteren ögedir. “ Nereye, nerede , nereden ,kime,kimde,kimden neye,neyde,neyden  “   sorularına cevap verir.

Örnek : Okula gitmek için dolmuşa bindim.

5)Zarf tümleci : Cümlede yüklemin anlamını zaman , tarz, ölçü,yer-yön vb. Bakımından daha belirgin duruma getiren sınırlayan kelime veya kelime gruplarından oluşur.

Örnek : Koşa koşa uzaklaştı.    Durup dururken sinirlendi.

 6) Edat(ilgeç) tümleci : Yüklemi “araç , birliktelik ve özgüleme “   açısından tamamlayan ögedir. Yükleme sorulan “ ne ile, kimim ile, ne için , kimin için , neye göre , kime göre  “  

sorularına cevap verir. Zarf tümleci olarak da seçeneklerde belirtilir.

 Örnek : Teyzemgile otobüs ile gitmeyi düşünüyorum .       Hasta için acil kan aranıyor.

Cümle vurgusu : Cümlenin en önemli ögesi yüklemdir. Yükleme bağlı olarak diğer ögelerden biri , özellikle belirtilmek istenirse o öge yüklemin önüne getirilir.

  Cümlede vurgunun yeri değişebilir. Fiil cümlelerinde vurgu yüklemin önündeki ögedir. Devrik cümlelerde ise vurgu yüklemdir. Ad cümlelerinde vurgu yüklemin üzerindedir. Soru

cümlelerinde vurgu soru sözcüğün üzerindedir

Cümle dışı unsur : Cümlede öge görev üslenmeyen ancak cümlenin anlamına katkıda bulunan unsurlara cümle dışı unsur denir. Bağlaçlar ,ünlemler,hitaplar cümle dışı unsurur.

 Ara söz ara cümle :  Bir cümlede açıklama , istek vb.  amaçlarla cümle yapısında herhangi bir değişiklik yapılmada iken virgül ya da iki kısa çizgi arasına alınan sözleridir.

Örnek : Kardeşi ,küçük kardeşi, bize geldi.

Kaynaklar

1. Türkçe El Kitabı Konu Anlatımı Yayın Denizi yayınları

2. HACEMİNOĞULLARI,Necmettin,Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller , Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara ,1992.

3. KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi , Akçağ yayınları, Ankara , 1991.

4. KOÇ , Nurettin , Yeni Dilbilgisi kitabı

5. KOÇ , Nurettin , Dilbilgisi kitabı

6. Türkçe Sözlük ,TDK yayınları , Ankara , 2008