Eserin Özellikleri

• Yazılış Tarihi ve Yeri: 1701 yılında, Halep’te yazılmıştır.
• Nazım Biçimi ve Ölçüsü: Aruzun feilâtün feilâtün feilün kalıbıyla yazılmıştır.
• Beyit Sayısı: Yaklaşık 1665 beyit (bazı nüshalarda değişiklik göstermektedir).
• Bölüm Sayısı: 35 bölüm, her bölüm başlığı bir beyitle ifade edilmiştir.

Eserin İçeriği

1. Başlangıç: Allah’a hamd, insanın yaratılışı, Hz. Peygamber’in methiyle başlar.
2. Öğütler:
   • İlim ve çalışmanın önemi.
   • Cehaletin zararları.
   • Dinî ilimlerin yanı sıra tıbba ve hikmete önem verilmesi.
   • Sosyal hayatta doğru meslek seçimi üzerine tavsiyeler (örneğin, oğluna tarım mesleğini önerir).
3. İstanbul’un Övgüsü:
   • Şehirdeki ilim, irfan, sanat ve kültürel zenginlik vurgulanır.
   • İstanbul’un ilim merkezi olarak önemi anlatılır.
4. Sosyal Eleştiri:
   • Osmanlı toplumunun aksayan yönleri, ahlaki zayıflıklar ve idarecilerin hataları eleştirilir.
   • Mahkemelerin bozulması ve halkın durumuna dair gözlemler yer alır.

Eserin Etkisi ve Değerlendirmeler

• Çocuk Edebiyatı: Türk kültür tarihinde çocuk eğitimi alanında ilk eserlerden biri kabul edilir.
• Eleştiriler:
  • Mehmet Kaplan, eseri muhafazakâr ve konformist bir insan tipini idealize etmekle eleştirir.
  • Aydın Sayılı, eserdeki ilim anlayışının daha çok naklî ilimler üzerine yoğunlaştığını, felsefeye mesafeli olduğunu ifade eder.
  • Sabri Ülgener, eseri çalışmanın yerine kaderciliği ve tevekkülü öneren bir zihniyetin yansıması olarak yorumlar.
• Pozitif Değerlendirmeler: Eser, dönemin sosyal ve ahlaki yapısını yansıtması ve ideal insan tipi üzerindeki önerileriyle dikkat çeker.

Baskılar ve Çeviriler

• Baskılar: İlk baskısı Bulak (Mısır, 1257) ve İstanbul (1307) matbaalarında yapılmıştır.
• Çeviriler:
  • Fransızca: Denis Dominique Cardonne tarafından (1770).
  • İngilizce: “A Miscellany of Eastern Learning” adlı eserle (1772).
• Modern Yayınlar: İskender Pala tarafından Latin harflerine aktarılmış ve Mahmut Kaplan tarafından akademik bir neşri gerçekleştirilmiştir.

Hayriyye, hem içerdiği ahlaki ve eğitici değerlerle hem de dönemin sosyal yapısını ele alan eleştirel yaklaşımıyla Osmanlı edebiyatında özgün bir yere sahiptir.

BİBLİYOGRAFYA

Nâbî, Hayriyye-i Nâbî: İnceleme, Metin (haz. Mahmut Kaplan), Ankara 1995.

D. D. Cardonne, Mélanges de littérature orientale, traduits de différents manuscrits turcs, arabes et persanes de la bibliothèque du roi, Paris 1770, II, 162-235.

Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 460-462.

Banarlı, RTET, II, 676.

Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I, İstanbul 1976, s. 214-234.

Sabri F. Ülgener, İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul 1981, s. 70, 78, 104, 161, 164, 189.

Abdülkadir Karahan, Nâbî, Ankara 1987, s. 33-42.

a.mlf., “Nâbî”, İA, IX, 5.

Mine Mengi, Divan Şiirinde Hikemî Tarzın Büyük Temsilcisi: Nâbî, Ankara 1987, tür.yer.

a.mlf., “Gerileme Devrini Belgeleyen Bir Edebî Eser: Nabi’nin Hayriyye’si”, TTK Bildiriler, XI (1994), s. 1967-1975.

İskender Pala, Şair Nâbî, Hayriyye, İstanbul 1989, s. 13.

F. Tulga Ocak, “Hayriyye’de Bir Türk Gencinin Eğitimi ve Seçilecek Meslekler”, Şanlıurfa ve GAP Sempozyumu, İstanbul 1988, s. 189.

Tunca Kortantamer, Eski Türk Edebiyatı: Makaleler, Ankara 1993, s. 151-192.

Ali Canip Yöntem, “Tarihi Aydınlatacak Edebi Eserlerden Hayriyye ve Lütfiyye”, İstanbul Kültür Dergisi (1945).

Meserret Diriöz, Eserlerine Göre Nâbî, İstanbul 1994, s. 133-137, 417-419.

a.mlf., “Hayrî-Nâme (Hayriyye) Şâirine Göre İlim ve Ahlâka Verilen Değer”, MK, sy. 12 (1979), s. 46-48.

Hüseyin Yorulmaz, Divan Edebiyatında Nâbî Ekolü -Eski Şiirde Hikemiyat-, İstanbul 1996, tür.yer.

Aydın Sayılı, “Batılılaşma Hareketimizde Bilimin Yeri ve Atatürk”, Erdem, sy. 2, Ankara 1985, s. 361-362.

Şakir Diclehan, “Şair Nâbî ve Hayriyye’si”, Diriliş, sy. 41-47, İstanbul 1989.

Günay Kut, “Nâbi’nin Hayri-Nâme’si”, Türk Edebiyatı, sy. 162, İstanbul 1987, s. 47-50.

M. Atilla Maraş, “Hayriyye-i Nâbî’nin Tanımı”, İlim ve Sanat, sy. 20, İstanbul 1988, s. 47-49.

Ali Fuat Bilkan, “Nâbî’nin Hayrînâme Adlı Eseri”, MK, sy. 71 (1990), s. 52.

Yahya Erdem, “Hayriye-i Nâbî’nin Fransızca’ya İlk Çevirisi”, Müteferrika, sy. 2, İstanbul 1994, s. 165-171.

“Hayriye”, TDEA, VI, 184

NÂBÎ - TDV İslâm Ansiklopedisi