Eserin Amacı ve Önemi

1. Telif Amacı: Kâtib Çelebi, dönemin Arapça, Farsça ve Türkçe coğrafya kaynaklarının yetersizliğini görerek Batı kaynaklarını da kullanıp daha kapsamlı bir eser hazırlamayı hedeflemiştir.
2. Coğrafya İlmi: Coğrafyanın insanlara oturdukları yerden dünyayı tanıma fırsatı sunduğunu, bu ilimle seyyahlardan daha fazla bilgi edinilebileceğini belirtir.

Eserin Yapısı

1. Birinci Telif (1648):

   • Kozmografya temellidir.
   • "Anâsır-ı erbaa" (hava, ateş, su, toprak) üzerine kurgulanmıştır.
   • Sadece üçüncü bölüm (denizler, nehirler, göller) tamamlanabilmiştir.
   • İklîm-i Rûm (Osmanlı ülkeleri), eserin önemli bir kısmını oluşturur.

2. İkinci Telif (1654):

   • Batı ve Doğu kaynaklarının dengeli bir sentezidir.
   • Kıta bazlı bir düzenlemeye sahiptir: Avrupa, Asya, Afrika, Amerika, Avustralya ve kutuplar.
   • Fizikî coğrafya, ülkelerin idari yapısı, toplumsal hayat, doğal kaynaklar gibi konular ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir.
   • Japonya’dan başlayarak kıta kıta ilerlenmiştir, ancak müellifin ölümü nedeniyle eser tamamlanamamıştır.

Eserin Yayımı

• Matbu Hali: İbrahim Müteferrika tarafından 1732'de basılmıştır.
• Basılan kısmı yalnızca Asya’yı kapsar. Diğer bölümler tamamlanmamıştır.
• Müteferrika, esere haritalar ve Batı kaynaklarına dayalı eklemeler yapmıştır.

Eserin Etkileri

1. Doğu-Batı Sentezi: Doğu’nun geleneksel coğrafya anlayışını, Batı’nın bilimsel yaklaşımlarıyla birleştirmiştir.
2. Osmanlı’da Coğrafya: Osmanlı aydınlarına yeni bir ufuk kazandırmış, başka coğrafya eserlerinin yazılmasını teşvik etmiştir.
3. Batı’da Etkisi: Batı dillerine çevrilmiş ve özellikle XIX. yüzyılda coğrafya çalışmalarına referans olmuştur.

Cihannümâ, coğrafya alanında yalnızca Osmanlı için değil, evrensel bilim tarihi açısından da değerli bir köprü niteliği taşır. Kâtib Çelebi'nin metodolojik yaklaşımı ve sistematik düzenlemesi, eserin önemini artıran unsurlar arasındadır.

 Kaynakça : TDV İslâm Ansiklopedisi