Türü ve Yazılış Tarihi:
1535 yılında aruzun "mef‘ûlü mefâilün feûlün" kalıbıyla yazılan bir mesnevidir. Eser, mensur bir girişle (dîbâce) başlar ve ardından Tevhid, Münâcât, Mi‘râciyye, Na‘t, Sâkînâme, Kanûnî Sultan Süleyman’a methiye gibi bölümler içerir.

Konu ve Özellikler:
Leylâ ve Mecnûn’un aşk hikâyesini lirik bir üslup ve yer yer tasavvufi motiflerle anlatır. Eser, aynı konuyu işleyen Farsça mesnevilerden özellikle Nizâmî-i Gencevî'nin eserinden esinlenmiş, ancak Fuzûlî bazı motifleri değiştirerek özgün bir yapı oluşturmuştur:

• Leylâ ve Mecnûn akraba değildir.
• Leylâ, kendisini bir cinin koruduğunu söyleyerek İbn Selâm’ın yaklaşmasını engeller.
• Çölde buluşma sahnesi eserin en lirik bölümlerinden biridir.
• Hikâye, Mecnûn’un ölümüyle değil, iki âşığın cennette buluşmasıyla sona erer.

Yazılış Nedeni:
Kanûnî Sultan Süleyman’ın Bağdat Seferi sırasında Fuzûlî’den İstanbul’dan gelen şairlerin (Taşlıcalı Yahyâ Bey, Hayâlî Bey, Celâlzâde Mustafa Çelebi, Üsküdarlı Aşkî) isteği üzerine yazılmıştır.

Tasavvufi Yorumlar:
Leylâ ve Mecnûn’un aşk hikâyesi tasavvufî bir perspektiften ilahi aşka geçiş süreci olarak da yorumlanmıştır. Ancak eserin realist bir aşk hikâyesi olduğu, tasavvufî göndermelerin sınırlı kaldığı görülmektedir.

Edebî ve Kültürel Etkileri:
Türkçe’nin konuşulduğu geniş bir coğrafyada aşk ve âşıklık sembolü haline gelmiş, halk hikâyesi, destan ve ahlâk kitabı gibi birçok forma bürünerek sevilerek okunmuştur. Arapça ve Farsça örneklerinden daha fazla beğenilmiş ve klasik Türk edebiyatının en güzel mesnevilerinden biri kabul edilmiştir.

Çeviriler ve Uygulamalar:
Eser, Rusça, Ermenice, Almanca, İngilizce, İspanyolca ve Kazakça’ya çevrilmiştir. Türkiye ve Azerbaycan’da opera, sahne sanatı, film, çocuk masalı gibi farklı biçimlerde yeniden üretilmiştir.

• Film: Son uyarlama, Halit Refiğ (1982).
• Opera: Azerbaycan’da Üzeyir Hacıbeyli tarafından opera haline getirilmiş (1908).
• Basım: İlk Latin harfli basım Necmettin Halil Onan tarafından yapılmıştır (1955).

Edebî ve Akademik Çalışmalar:
Sezai Karakoç (manzum), İskender Pala, Aziz Nesin ve Mithat Sertoğlu (nesir) eseri yeniden yorumlamışlardır. Ayrıca Leylâ vü Mecnûn, Batılılaşma dönemi Türk şiirinde de geniş bir etki yaratmıştır.

Eserin Önemi:
"Divan edebiyatının klasik dönemi romanı" olarak nitelendirilen eser, ideal-ebedî güzellik ve aşkın sembolü olarak hem Doğu hem de Batı edebiyatında saygın bir yere sahiptir

Fuzûlî, Dâstân-ı Leylâ ve Mecnûn (Külliyyât-ı Dîvân-ı Fuzûlî içinde), İstanbul 1308, s. 348, ayrıca bk. tür.yer.; a.e. (haz. Necmettin Halil Onan), İstanbul 1955, hazırlayanın önsözü, s. I-VIII; a.e.: Leyla and Mejnun (trc. Sofi Huri, Fuzûlî ve Leylâ ve Mecnun içinde), İstanbul 1959, tercüme edenin önsözü, s. I-IX; a.e.: Leylâ vü Mecnûn (haz. Hüseyin Ayan), İstanbul 1981, hazırlayanın önsözü, s. 9-14; a.e.: Leylâ u Mecnûn (trc. Süleyman Salom), Madrid 1982, s. 18-23; a.e. (nşr. Muhammed Nur Doğan), İstanbul 1996, s. 9-18.

a.mlf., Dâstân-ı Leylâ ve Mecnûn (Külliyyât-ı Dîvân-ı Fuzûlî içinde, nşr. Köprülüzâde M. Fuad), İstanbul 1924, s. 227-352.

Ali Canib [Yöntem], Leylâ ve Mecnûn, İstanbul 1927, s. 3-4.

Abdülkadir Karahan, Fuzulî: Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti, İstanbul 1949, s. 36-44.

a.mlf., “Fuzûlî”, DİA, XIII, 243-244.

Agâh Sırrı Levend, Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi, Ankara 1959, s. 1-8, 382-383.

Müjgan Cunbur, “Fuzûlî’ye Dair Tavsifî Bibliyografya”, Fuzûlî ve Leylâ ve Mecnun, İstanbul 1959, s. 117-120.

Aziz Nesin, Leylâ ile Mecnun, Ankara 1972, s. 7.

Mithat Sertoğlu, Leylâ ile Mecnûn, İstanbul 1974, s. 180-191.

Sezai Karakoç, Leyla ile Mecnun: Şiirler VI, İstanbul 1980, s. 7-10.

Mustafa Tahralı, “Leylâ vü Mecnun Üzerine”, Fuzûlî Kitabı: 500. Yılında Fuzûlî Sempozyumu Bildirileri (haz. Beşir Ayvazoğlu), İstanbul 1996, s. 213-222.

Necmettin Turinay, “Klasik Romana ve Leylâ vü Mecnun’a Dair”, a.e., s. 223-244.

Orhan Okay, “Yaşayan Fuzûlî”, a.e., s. 275-281.

Pervin Çapan, Mesneviye Düşen Aşklar: Ali Şîr Nevâyî ve Fuzûlî’nin Leylâ ve Mecnûnları, Muğla 1999, s. 7-12.

İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, İstanbul 1999, s. 255-257.

a.mlf., Leyla ile Mecnun, İstanbul 2003, s. V-VI.

Mehmet Kahraman, Leylâ ve Mecnun Romanı: Dâstân-ı Leylî vü Mecnun, Ankara 2000, s. III-XIV.

A. Bombaci, “II Poema Turco Leila e Meğnūn, di Fuzūlī”, OM, XXIII (1943), s. 337-356.

E. R. Rustamov, “Znal li Fuzuli Poemu Navoi: Layli i Madzhnun”, Ksina, LXV, Sbornik Pamyati 1964, s. 144-146.

Ahmed Ateş, “Leylâ ile Mecnûn”, İA, VII, 54-55.

Nermin İşeri (Pekin) – Mustafa Kutlu, “Leylâ vü Mecnun”, TDEA, VI, 90-92