Kaşgarlı Mahmud ve Eseri "Divanü Lugati't-Türk"

Kaşgarlı Mahmud, 11. yüzyılın önemli bir Türk bilginidir ve eserinin adı "Divanü Lugati't-Türk" (Türk Lehçeleri Divanı) Türkçenin ilk kapsamlı sözlüğü olma özelliği taşır. Eser, Türkçenin çeşitli lehçeleri hakkında kapsamlı bilgi sunan, aynı zamanda dönemin kültürü ve edebiyatı hakkında önemli ipuçları veren bir çalışmadır. Yazar, Kaşgar'da doğmuş, ancak babasının Barsganlı olduğu düşünülmektedir. Eserinden anlaşıldığına göre, Türkçe, Türkçenin lehçeleri ve Arapça dillerini çok iyi bir şekilde bilen Kaşgarlı Mahmud, Türk dilinin zenginliğini ve Arapçaya olan benzerliğini ortaya koymak için bu eseri kaleme almıştır.

Eserin Özellikleri

"Divanü Lugati't-Türk", yalnızca bir sözlük olmanın ötesinde, Türk dilinin farklı lehçeleri ve kültürüne dair derinlemesine bilgiler sunan bir ansiklopedik eser olarak öne çıkar. Esere Araplara Türkçe öğretmek amacıyla başlanmış olsa da, aynı zamanda dönemin Türk boylarının kültürünü, yaşam biçimlerini ve dil yapılarını da kaydederek geniş bir Türk dil haritası sunmuştur. Bu sözlük, dönemin Türk halklarının farklı ağızlarını ve lehçelerini yansıtan bir dilsel ve kültürel zenginlik taşır.

Eser, özellikle manzum örneklerle (dörtlükler ve beyitlerle) Türkçenin edebi yönünü de göstermektedir. Kaşgarlı Mahmud, 764 manzum parça ve 289 atasözü ile dilin nasıl kullanıldığını örneklemektedir. Bunların bir kısmı hece ölçüsüyle, diğer bir kısmı ise aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Bu manzumeler, hem halk şiirini hem de dönemin aydın zümre şiirini temsil eder.

Eserin Dilbilgisel ve Kültürel Katkıları

Divanü Lugati't-Türk, sadece bir sözlük değil, aynı zamanda Türk dilbilgisi ve Türk edebiyatı hakkında da bilgi sunar. Kaşgarlı Mahmud, Türkçenin farklı lehçelerindeki ses, biçim ve anlam farklılıklarını detaylı bir şekilde incelemiş, her lehçeye eşit oranda ağırlık vermemiştir. Bunun yanında, farklı Türk boylarının sözcük dağarcığına ve dil yapılarına dair önemli veriler sunmuştur.

Türkçenin zenginliğini, Arapçadan geri kalmadığını vurgulamak amacıyla, sözlüğünde yer verdiği lehçeler arasında Çiğil, Yağma, Karluk, Oğuz, Bulgar gibi toplulukların dillerine de yer verilmiştir. Kaşgarlı Mahmud, Hakaniye Türkçesini esas alarak, bu dili yazı dili olarak kullanmıştır ve eserdeki dilin temelini bu oluşturur.

Kaşgarlı Mahmud'un Amacı

Kaşgarlı Mahmud, eserini oluştururken Türk dili ve kültürünü tanıtma amacını gütmüş, özellikle Araplara Türkçe öğretmek için bir araç olarak kullanmıştır. Ayrıca, Türkçenin Arapçaya benzer biçimde yüksek kültür dili olabileceğini göstermeye çalışmıştır. Bunun yanında, Türk boylarının dilindeki farklılıkları belirleyerek, her bir lehçeye dair derinlemesine bilgiler sunmuştur.

Kaşgarlı Mahmud'un eserde belirttiği amaçlardan biri de, Türk dili ile Arap dili arasında paralellikler kurarak, bu iki dilin birbirine ne kadar yakın olduğunu göstermekti. O, "Türk dili ile Arap dili atbaşı beraber yürüdükleri bilinsin diye" ifadesiyle, eserindeki dilsel çeşitliliği ve derinliği vurgulamaktadır.

Eserin Edebî ve Dilsel Değeri

"Divanü Lugati't-Türk"ün değeri, yalnızca Türk dilini tanıtmaktan ibaret değildir. Eser, aynı zamanda Türk edebiyatının 11. yüzyıldaki durumunu, şiir türlerini, nazım birimlerini ve dönemin edebi anlayışını anlamamıza da yardımcı olur. Eserde kullanılan dörtlükler ve beyitler, dönemin Türk halk şiiri ve Arap etkisi altındaki Türk şairlerinin eserlerinden örnekler sunar. Bu şiirlerde kullanılan nazım birimi, hem halk şiiri hem de yüksek kültür şiiri unsurlarını birleştirir.

Sonuç

Kaşgarlı Mahmud'un "Divanü Lugati't-Türk" eseri, Türk dilinin ve kültürünün 11. yüzyıldaki en önemli kaynaklarından biridir. Hem dilbilgisel hem de kültürel açıdan büyük bir öneme sahip olan eser, yalnızca Türk dilini tanıtmakla kalmamış, aynı zamanda o dönemin Türk boyları arasındaki dilsel çeşitliliği ve kültürel zenginlikleri gözler önüne sermiştir. Bu eser, Türk dilinin gelişimi, lehçeleri ve edebiyatı hakkında bize eşsiz bilgiler sunan bir başyapıttır.

Kaynakça

https://yokdersleri.yok.gov.tr/#ders