YÜKLEMİNE TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

 

 

a)Eylem cümlesi : Yüklemi çekimli bir fiilin oluşturduğu cümlelerdir

 

 

ÖRNEK : Eve gittim.   Annemden para aldım.   Televizyon izledim

 

 

b)İsim cümleleri : Ek eylem aracılığıyla oluşmuştur. İsimleri ya da  isim soylu sözcüklerin yüklem yapmaya yarayan bir takım eklere ek  eylem denir.

 

ÖRNEK : ilkbahar mevsiminde en güzel yanı açan çiçeklerdir.              Senin adın Ayşedir.

 

 

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

 

A)Kurallı cümle=  Yüklem hep sondadır . Örnek : Masamı düzenledim.

 

B) Devrik cümle = Yüklem ortada başta olursa devrik cümledir. Örnek: Düzenledim masamı

 

ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

 

1)Olumlu cümle : Yüklemin bildirdiği yargının gerçekleştirdiği  gerçekleşmekte olduğu ya da gerçekleştiği anlamları taşıyan cümlelerdir.

 

A)Biçimce ve anlamca olumlu cümle : Bütün cümlenin yüklemi olumlu çekimlenir. Cümlenin anlamını olumsuz yapan -me,-ma,- sız,-siz,-suz,-süz, değil,-yok gibi

 

ek kelimeye rastlanmaz.

 

ÖRNEK : Bursada bu hava soğuktur.

 

B)Biçimce olumsuz anlamca olumlu cümle : Yüklem olumsuz çekimlendiği halde cümlenin anlamının olumlu olmasıdır bu tür cümlelerde ilki olumsuz unsur

bulunur.

 

ÖRNEK : Seni sevmiyor değilim

              Aslında parası yok değil.

 

2)Olumsuz Cümle : Yüklemin belirttiği yargının olmadığını  olmayacağını taşıyan cümlelerdir.

 

 

A)Biçimcede anlamcada olumsuz cümle : Cümleden çıkan anlamda olumsuzdur.Bu tür cümlelerde cümleyi olumsuz yapan bir ek ya da olumsuzluk ifade eder. -

 

me,-ma,-siz,-sız,-suz,-süz,yok,değil gibi  ekleri bulunur.

 

 

ÖRNEK : Pabucumuz dama atılmamalıydı

 

              Bugün kimse yok.

 

 

B)Biçimce olumlu anlamca olumsuz cümle :  Yüklemi olumlu  çekimlendiği halde cümlenin anlamını olumsuz olmasıdır. -ne…-ne  bağlacı önemlidir.

 

ÖRNEK : Anacığım senin hakkını nasıl öderim

 

             Bunca soruyu çözde göreyim

 

 

3)Emir cümlesi :Bir işin yapılmasını ya da yapılmaması yönünde buyruk verilen cümlelerdir. Fiiller emir kipinde kullanılır.

 

ÖRNEK : Kapıyı kapat !

 

4)Ünlem türü : Bir duyguyu aniden ve güçlü bir şekilde ifade eden cümle türleridir. Bu cümlelerde genellikle (ah , vah, eyvah, of , oh, aman) kelimeleri bulunur ve

 

ünlem (!) işareti bulunur.

 

 

5)Soru cümlesi : Bir şeyin nedenini öğrenmek birdurum ile ilgili bilgi edinmek, kuşkuları gidermek gibi anlamlarla alıcıdan cevap almak üzere kurulur.

 

A)Gerçek soru cümlesi : Cevap beklenir. Cümlelerde genellikle mı,mi,ne zaman, nasıl,nereye, kim ,neden ,ne kadar gibi soru edatları veya soru zarfları , soru

 

zamirleri ve soru sıfatları bulunur.

 

ÖRNEK : Bizimle gelecek misin ?

B)Sözde soru cümlesi : Biçim yönünde sou cümlesi gibi görünmesine rağmen cevap beklemeyen daha çok duyguların , heyecanların ifadesi olan cümlelerdir.

 

ÖRNEK : Senin sözünün üstüne söz söylemek ne mümkün ?

 

YAPISINA GÖRE CÜMLELER 

 

Basit cümle; tek bir yargı barındıran ve yan cümlesi olmayan cümlelerdir. 

 

 

Örnek olarak; "Uzun bir günün ardından eve geç geldim" , "Birlikte güzel bir hayat yaşadılar" , "Kader onları bir araya getiremedi"

 

 

Bileşik cümle çeşitleri; yargı içeren fiile ek olarak, içinde yan cümlesi de olan cümlelerdir. Yan cümle, genellikle eylemsilerden oluşmaktadır. Yani burada iki tane

 

yargı bulunmaktadır. Yan yargı, 5 farklı unsurdan oluşabilmektedir. Buna göre bileşik cümleler  şunlara ayrılmaktadır;

 

-Girişik birleşik cümle: Yüklem ve eylemsiden oluşmaktadır.

 

 

Örnek olarak; "Yangında yanan evler, yeniden yapıldı" , "Odamdan onların konuşmalarını dinliyordum" , "Yüzünü buruşturarak dinliyordu"

 

 

-Ki'li birleşik cümle: Yüklem ve -ki ekinden oluşmaktadır.

 

Örneklemek gerekirse; "Şiiri o kadar güzel seslendirdi ki herkes ağladı" , "Eve o kadar geç geldi ki babası ona kızdı", "Bana derdini söyle ki seni anlayayım"

 

-Koşullu, birleşik cümle: Yüklem ve -se/-sa ekinden oluşmaktadır.

 

Örnek olarak; "Bana adım atarsa, ben ona koşarım", "Yağmur yağarsa dışarı çıkmayız" , "Eğer bakacaksan köpek alırız"

 

-Mi'li birleşik cümle: Yüklem ve mi ekinden oluşmaktadır.

 

Örnek vermek gerekirse; "Eve geldi mi ilk işi ellerini yıkamak olurdu" ,

 

"Onu gördü mü kaçacak delik arardı" , "Sevdi mi çok güzel severdi"

 

-İç İçe birleşik cümle: Cümlenin içinde bir iç cümlenin bulunmasından oluşmaktadır.

 

Örnek olarak; "Evlerinin önünde 'Dikkat köpek var' yazılıydı",

 

"Seni her zaman seveceğim cümlesi ile beni etkiledi" , "Buradan gitmek istiyorum dedi"

 

Sıralı cümle; bu tarz cümleler basit veya bileşik fiilli cümlelerin virgül yahut noktalı virgül işaretleri ile birbirlerine bağlanmaları sonucu oluşmaktadır.

 

Bunlara örnek olarak; "Eve gelir, ellerini yıkardı" , "Ona bakınca gözleri parlardı,  ben bunu fark ederdim" , "Sevmek güzel şey; güven ise daha önemli bir şey"

 

Bağımlı sıralı cümle : Ögelerinden (özne,nesne,dolaylı tümleç , zarf tümleci,ve yüklem) en az birinin ortak kullanılmasıdır.

 

 

Örnek : Annem beni öper sarılırdı

 

Bağımsız sıralı cümle : Hiçbir ögesi ortak olmayan sıralı cümlelerdir.

 

Örnek : Yemek yaptım herkes afiyet ile yedi.

 

Bağlı cümle; cümlelerin birbirlerine bir bağlaç ile bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.

 

Örnek vermek gerekirse; "Odanın kapısı aralandı ve içeri bir kedi girdi" 

 

"Erkenden yola çıktık ama onlardan önce varamadık"

 

"Hem elinden geleni yaptı, hem de o suçlandı"

Kaynaklar

1. Türkçe El Kitabı Konu Anlatımı Yayın Denizi yayınları

2. HACEMİNOĞULLARI,Necmettin,Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller , Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara ,1992.

3. KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi , Akçağ yayınları, Ankara , 1991.

4. KOÇ , Nurettin , Yeni Dilbilgisi kitabı

5. KOÇ , Nurettin , Dilbilgisi kitabı

 

6. Türkçe Sözlük ,TDK yayınları , Ankara , 2008