Anlamca çelişen ya da yargıları yakın olmayan cümleler : İşlendiği ana düşünce konu ve konuya bakış açısı bakımından birbiriyle bağdaşmaz zıt yargılar içeren

 

cümlelerdir.

 

 

1)Neden ve sonuç cümleleri : Birden çok yargı vardır ve o yargılardan birisinin nedeni diğerinin nedeni ve sonucudur. Sonuç olarak nitelendirebilcek bölüme

 

sorulacak soru “neden ? “ başında ya da içinde çoğunlukla (çünkü, için,-den ötürü,diye, -diğinden ile , yüzünden) . Neden  ve sonuç cümleleri yer değiştirebilir.

 

ÖRNEK : Eve gitmek (neden ) için arabaya bindim .(sonuç)

 

 

2)Amaç cümlesi :  Bir eylemin , durumun hangi gayeyle , hangi amaç ile yaptığını anlatır. Amaç ilgisi taşıyan cümlelerde(-mak için , -mak üzere, diye, -e ) gibi

 

edatlar kullanılabilir. Ya da doğrudan doğruya amacıyla maksadıyla kelimeleri kullanılabilir.

 

 

ÖRNEK : Ayşeyle buluşmak(neden) için evlerine gittim.(sonuç)

 

 

3)Koşul cümlesi : Bir eylemin ya da bir durumun gerçekleşmesi başka bir durum ya da gerekçeye bağlar.(-sa , -se, -ınca,-ince,-dıkca,-madıkca) kullanılabilir.

 

 

ÖRNEK :  Ödevlerini bitirmedikçe arkadaşlarım ile buluşamam

 

 

                 Sağlığına dikkat etmezsen hasta olursun

 

 

4)Karşıtlık bildiren cümleler : İçinde birbirine karşıt (zıt )durum ,kavram , olay barındıran cümlelerdir.

 

 

Cümleyi yorumlama : Bir cümlenin hangi anlamları içerebileceği ile ilgili değerlendirmeleri , yargıları, sonuçaları ifade eden cümleler , yorum cümleleri ya da

 

değerlendirme cümleleridi.

 

 

Açıklama cümleleri : İki cümle arasında birçok  ilişkinin yanında açıklama ilişkisi bulunur. (açıkçası , demek oluyor ki, çünkü , öyleyse , kısaca yani , özetle

 

anlaşılan) gibi ifadelerdir.

 

 

ÖRNEK : Fotosentez, bitkilerin güneş ışığını kullanarak besin üretme sürecidir.

 

 

  YANSITTIĞI DUYGU VE DÜŞÜNCEYE GÖRE CÜMLELER

  Olasılık (ihtimal )cümlesi : Herhangi bir olayın , bir durumun nasıl sonuçlanacağı  ile ilgili önceden kestirimde bulunmaya olasılık denir.

 

 

 ÖRNEK : Bugün yağmur yağabilir.

 

 

 Öneri (teklif ) cümlesi : Bir durumu çözmek için öne sürülen görüşten oluşan cümlelerdir.

 

 

  ÖRNEK : Okulu derece ile bitirmek için çok ders calışmalısın.

 

 

 Tasarı cümlesi : Gelecek ile ilgili planlanan, amaçlanan proje ve hedef olarak belirlenen cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Önümüzdeki yıl  mezuniyetim var.

 

 

Varsayım cümlesi : Var olmadığı , gerçekleşemediği halde bir an için gerçekleşmiş gibi kabul edilip buna dayalı olarak bir çıkarımda bulunmaktır. Varsayım

 

cümlelerinde “diyelim ki , tut ki, farz edelim ,düşünelim ,kabul edelim , varsayalım , bir an için“ kullanabilir.

 

 

ÖRNEK : Farz edelim ki Ahmet seninle barışmadı.

 

 

Ön yargı cümlesi : Herhangi bir olayın durumun sonuçlanması beklenmeden , doğal gelişim süreci ve koşullar dikkate alınmadan öncedenn verilmişkesin

 

yargılardır.

 

 

ÖRNEK : O kızı hiç gözüm tutmadı ondan hayır gelmez.

 

 

Eleştiri (tenkit) cümlesi : Bir insanı, bir eseri ,bir konuyu , doğru ve yanlış yanlarını bulup göstermek amacıyla incelemeye (tenkit) denir . Eleştiri hem olumlu hem

 

de olumsuz türde olabilir. Kişinin kendi kendisini eleştirmesine öz eleştiri denir.

 

 

ÖRNEK : Şairin yazdığı eserde kullandığı dil eserin türüne uygun bulmadım.

 

 

Aşamalı durum bildiren cümleler : Bir durumun , bir olayın , bir olgunun aşama aşama değiştiğini , geliştiğini ifade eden cümlelerdir.“gittikçe , gün geçtikçe ,

 

 

zamanla , giderek ,yavaş yavaş “  gibi süreç ve aşama ifade eder.

 

 

ÖRNEK :  Gün geçtikçe havalar daha da soğuyor.

 

 

Değişerek yeni bir görünüm kazanma anlamı bildiren cümle :  Gözlem yoluyla bir varlık, kişi ya da yerde meydana gelen değişimin belirlenmesidir.

 

 

ÖRNEK :  Eskiden burası çok kalabalıktı

 

 

Gerçekleşmemiş beklenti bildiren cümle :  Olması gerçekleşmesi istenen durumların gerçekleşmemesi beklendiği gibi sonuçlanmamasıdır.

 

 

ÖRNEK : Seninde bu davete gelmeni isterdim.

 

 

 Gözlem cümlesi :  Görme duyusuna bağlı olarak ayrıntıları dile getirmektir.

 

 

ÖRNEK :  Ortamda çok fazla çocuk ve kadın bulunuyordu.

 

 

Yakınma (şikayet)cümlesi : Bir kişi ya da  durumdan duyulan rahatsızlığı ifade eden cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Sen bana hiç seni seviyorum demiyorsun.

 

 

Hayıflanma (üzülme)cümleleri :  Kişinin bir durum karşısında duyduğu üzüntü , yerinmeyi ifade eden cümleleridir. “yazık , keşke , heyhat, “ gibi pişmanlık üzüntü

 

bildiren ifadeleridir.

 

 

ÖRNEK : Keşke o davranışları sergilemeseydim.

 

 

Pişmanlık cümlesi : Yanlış , eksik,kusurlu ya da  suç kabul edilebilecek bir davranıştan dolayı hissedilebilen utanç ve üzüntü durumudur.

 

 

ÖRNEK : Ayşe’ye o lafı keşke  söylemeseydim.

 

 

Kaygı endişe cümlesi :Kişinin çevresinde ya da iç dünyasından gelen bir uyaranla karşılaştığında bedensel , duygusal ve zihinsel tepkilerdir.

 

 

ÖRNEK : Dedem hastalanmış bunun üzerine bütün aile endişelendi.

 

 

Kanıksama cümlesi : Bir durumu , olayı, kişiyi yadırgamaz hale gelme o olay ki ya da duruma alışma ifade eden cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Ekmek fiyatları yükselmesinden halk rahatsız oldu

 

 

Çaresizlik bildiren cümleler : Gelişmeler, olaylar , durumlar karşısında elden bir şey gelmediğini anlatan cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK :  Evimiz yandığı için mahsur kaldık ve yatacak yerimiz yok.

 

 

Rica cümlesi : Bir şeyin yapılmasını ya da yapılmamasını kibar bir dille anlatılmasıdır. “lütfen, afedersiniz, özür dilerim “gibi kelimeler kullanılır.

 

 

ÖRNEK : Lütfen şu montumu askılığa asar mısın ?

 

 

Uyarı (ikaz) cümlesi : Herhangi bir konu ya da  soruna dikkat çekme bu konu ya da sorununun olası tehlikelere ya da niteliklerine yoğunlaşmasını işleme anlamı

 

taşır.“ ikaz, intihar, tembih“ anlamı taşır.

 

 

ÖRNEK : Dikkat ! ıslak zemin .

 

 

Tehdit cümlesi : Bir kişiye sözü davranışı ya da eyleminden dolayı gözdağı vermek amacıyla oluşur.

 

 

ÖRNEK :  Eğer polisi ararsanız  kızınıza zarar verebilirim.

 

 

Alay cümlesi : Bir kişinin bir kusuru , eksiği, ile eğlenme , onu hafifseme ,küçükseme anlamı taşıyan cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK :  Yine mi düşük aldın senden hep  düşüyorsun .

 

 

Azımsama cümlesi :  Maaş , harçlık , yiyecek, giyecek gibi model değerleri nesneleri umulanda az bulma çabasıdır.

 

 

ÖRNEK :  Bana azıcık bir pay koymuşlar .

 

 

Şaşırma cümlesi :  Ne yapmak gerektiğini  bilmemek , nasıl davranacağını kestirememek içinden çıkamamak  anlamlarını ifade eden cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Senin bu davranışı yapacağını hiç düşünmezdim.

 

 

Gerçekte var olmadığı halde öyle sanma anlamı taşıyan cümlelerdir : Aslında gerçekleşmediği , olmadığı halde birileri tarafından olmuş gerçekleşmiş gibi

 

zannedilme anlamı taşır.

 

 

ÖRNEK :  Sana benim zarar verdiğim düşünüldü

 

 

Dilek (istek) cümlesi : Hayallerin , beklentilerin, arzuların dile getirildiği cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Ben bir bilgisiyar talep ediyorum.

 

 

Katılma , onaylama, tasdik cümlesi : Öne sürülen bir düşünceyi bir iddiayı olumlu bulduğunu desteklediği anlatan cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Senin  fikrine inananlardan birisiyim.

 

 

Eşitlik cümlesi :  Varlıklar durumlar arasında eşitlik kavramı ile nitelendirebilecek bir anlamın söz konusu olduğu cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Doğum günü kızı pastasını on eşit parçaya böldü.

 

 

Beğenme  (takdir) cümlesi : Bir durumun hoşa gitmesi , onaylaması , güzel ve doğru bulunması anlamlarını içeren cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Evi çok güzel temizlemişsin , ellerine sağlık.

 

 

Kesinlik cümlesi :  Şüpheye yer bırakmayacak kadar net , açık ifadeler taşıyan cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Er geç kim suçluysa cezasını çekecek.

 

 

Sitem cümlesi : Birinin bir davranışından sözünden duyulan kişisel rahatsızlığı “gönül kayma, gücenme, darılma“ anlamlarını taşır.

 

 

ÖRNEK : Bize uğramadan evlerine dönmüşler.

 

 

Öz eleştiri cümleleri : Kişinin kendi kusurlarını eksik bulduğu taraflarını dile getirdiği cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Bir türlü güzel pasta yapamadım.

 

 

Özlem cümlesi : Bir kimseyi , bir yeri veya bir şeyi görme ona kavuşma isteği taşır.

 

 

ÖRNEK :  Bileciğin taşı toprağı burnumda tütüyor.

 

 

ANLATIM ÖZELLİĞİNE GÖRE CÜMLELER

 

 

Üslup biçem cümlesi :  Sanatçının dile eserini yazış şekli cümleleri  uzunluğu ,  kısalığı , kullandığı teknikler bunları kapsar.

 

 

ÖRNEK : Şair eserinde uzun cümlelerden ve bolca diyaloglardan oluşan eser yazmıştır.

 

İçerik cümlesi : “Sanatçı eserinde ne anlatmıştır ?“  sorusunun cevabıdır.

 

 

ÖRNEK : Halide Edip eserlerini genellikle Kurtuluş savaşını anlatmıştır.

 

 

Tanım cümlesi : Bir varlık ya da kavramın ne olduğu ile ilgili cümlelere tanım cümlesi denir.

 

 

ÖRNEK : Kalem , yazı yazma işlemini yapan bir araçtır.

 

 

İşlev cümlesi :  Bir varlığın , nesnenin , kişinin neye yaradığını hangi amacı olduğunu anlatır.

 

 

ÖRNEK : Süpürge makinesi evlerin temizliğinde kullanılır.

 

 

Karşılaştırma cümlesi : Varlık kişi ya da durumların farklı ya da benzer yanlarını ortaya koymaktır .

 

 

ÖRNEK : Ali de Ahmet kadar çalışkan bir öğrencidir.

 

 

Nesnel ve Öznel anlatımlı cümleler : Yorum , duygu , düşünce içeren cümleler öznel cümlelerdir. Yorum içermeyen ve herkes tarafından aynı şekilde kabul edilen

 

cümleler nesnel cümlelerdir.

 

 

ÖRNEK : Yıldızları izlemeyi severim (öznel)

 

 

               Dünyanın tek uydusu aydır.(nesnel)

 

 

Sade (yalın ve sanatlı örtülü mecazlı anlatım ) : Anlatımda süsten özentiden kaçınmaya sadelik yalın anlatım denir.Süse , abartıya , söz sanatlarına , mecaza

 

dayalı anlatıma süslü (örtülü mecalı ) anlatım denir.

 

 

Doğrudan ve Dolaylı anlatım : Söylenenleri biçimsel değişikliğe uğratılmadan kişilerin  ifade ettikleri biçimde ya da sözün söylendiği gibi aktarılması doğrudan

 

anlatımdır. Söylenen sözün ya da  alıntının kişi zaman anlatıcı değişiklikleriyle aktarıldığı biçime dolaylı anlatım denir.

 

 

ÖRNEK : Hocamız bugün derse geç geleceğini söyledi. (doğrudan anlatım)

 

 

                En sevdiği rengin yeşil olduğunu söylüyor. (dolaylı anlatım)

Kaynaklar

1. Türkçe El Kitabı Konu Anlatımı Yayın Denizi yayınları

2. HACEMİNOĞULLARI,Necmettin,Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller , Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara ,1992.

3. KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi , Akçağ yayınları, Ankara , 1991.

4. KOÇ , Nurettin , Yeni Dilbilgisi kitabı

5. KOÇ , Nurettin , Dilbilgisi kitabı

6. Türkçe Sözlük ,TDK yayınları , Ankara , 2008