TÜRKÇEDE SESLER

               1.Ünlüler :                     2.Ünsüzler

              DÜZ                                YUVARLAK

           Geniş      Dar                    Geniş         Dar

Kalın       a            ı                        o                 u

İnce         e              i                     ö                 ü

 

ÜNLÜ UYUMLAR :

             Büyük ünlü uyumu (Kalınlık- İncelik uyumu)

1.İlk Hece               Daha sonraki heceler

      kalın :a,ı,o,u               kalın :a,ı,o,u

      ince :e,i,ö,ü                 ince :e,i,ö,ü

1.Bazı ekler büyük ünlü uyumuna uymaz . -yor, -gil,-ken , -ki, -leyin ,-mtrak,

2.Büyük ünlü uyumu tek heceli alıntı(yabancı kökenli) ve birleşik sözcükler için

söz konusu değildir.

3. Bazı Türkçe sözcükler büyük ünlü uyumuna uymaz

4.Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde ekler kalınlık-incelik bakımından

hecenin ünlüsüne uyar.

5.Büyük uyumuna uymayan bazı alıntı kelimeler son hecelerinde kalın ünlü

bulunmasına rağmen ince ünlüsü olan bire ek alır.

 

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (  DÜZLüK – YUVARLAKLIK UYUMU)

 

Önceki hece    sonraki hece   1. Ekler kelimenin son hecesindeki ünlüye uyar.

 

a,ı                      a,ı    2. Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan

 

bazı sözcükler vardır

 

e,i                       e,i    3.Küçük ünlü uyumu alıntı ve birleşik sözcüklerde aranmaz

 

o,u                    a,u     4. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonraki hecelerde “o-ö “ ünlüleri

bulunmaz

ö,ü                    e,ü

 

Ünsüzler           sert              yumuşak

 

Süreksiz           p,ç,t,k            b,c,d,g

 

Sürekli             f,s,ş,h             ğ,j,l,m,n,r,v,y,z

 

SES OLAYLARI

 

Ünsüz benzeşmesi : (Ünsüz sertleşmesi) : Sert ünsüzlerden f,s,t,k,ç,ş,h,p  harflerinden

biriylebiten sözcükler c,d,g  ünsüzleriyle bire k-aldıklarında bu ünsüzler c,d,g sertleşir .

 

·       Kebap-cı      kebap-çı

 

·       Yavaş-ca      yavaş-ça

 

·       Ayak-cak     ayak-çak

 

     1.    Birleşik sözcüklerde bu kural söz konusu değildir.

 

     2.    Ünsüz benzeşmesine aykırı ekler vardır : -gil, -kil,-cağız,-çağız

 

    3..    Bu kurala uyulmadığında ( istisnalar dışıda ) yazım yanlışı yapılmış olur.

 

Ünsüz yumuşaması : (Ünsüz değişmesi) : Sonda süreksiz sert ünsüzlerden (p,ç,t,k) biri

bulunan sözcük ünlü ile başlayan bir ek alırsa sondaki

 

sert ses yumuşar . p-b , ç-c, t-d, k-g

 

Çocuk-çocuğu  1. Özel isimlerin yazımında bu kurala uyulmaz

 

Senet- senedi  2. Tek heceli kelimelerin çoğu bu kurala uymaz

 

Dolap-dolabı   3. Bazı alıntı ve Türkçe sözcüklerde bu kurala uyulmaz.

 

                         4.Bazı kelimeler yapım ekim aldığında yumuşama olurken çekim eki aldığında

yumuşama  olmaz

Ünlü (hece) düşmesi : Bazı kelimeler türetilirken (yapım eki aldığında) ünlü düşmesi görülür.

 

         Kahve-altı=kahvaltı

 

         Ne için=niçin

 

        Ne-asıl=nasıl

 

1.iki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecedeki dar ünlüyle

vurgusuzluk nedeniyle düşer.

 

2.Yer bildiren sözcüklerde ünlü düşmesi görülür ancak bu özellik konuşma diline aitir yazıya

yansıtılmamalıdır.

 

3.Seyrek de olsa ilk ünlünün düştüğü de görülür.

 

4.Bazı birleşik fiillerde ünlü düşmesi görülür.

 

Ünsüz Düşmesi

 

1.K’ünsüzü ile biten bazı isimler “-cık,-cak “ eklerini aldıklarında ünsüzü düşer.

 

2 . Bazı kelimelerde “k “ ünsüzü  “-l “ yapım ekleri aldığında düşer .

 

3.Yeşil ve kızıl kelimelerine isimden fiil  yapan  -ar,-er eki getirildiğinde -ıl,-il sesleri düşer.

 

4. Ast ve üst sözcükleriyle konulan bazı birleşik kelimelerde ünsüz düşmesi görülür.

 

5.Bazı kelimeler yapım eki aldığında ünsüz düşmesi görülür.

 

6. Bazı kelimelerde “ğ,h,y “ gibi zayıf ünsüzler  iki ünlü arasından düşer ve iki ünlü de birleşir

ve tek ünlü olur. (hakk-hak , redd-red)

 

Ünlü  Türemesi

 

“ -cık, -cik “ eki bazı tek heceli kelimelere eklendiğinde ünlü türemesi görülür. Bazı kelimelerde

pekiştirme yapmak için kullanılır.

 

ÖRNEK :  keşif-keşf     azil-azl    ilim-ilm     zikir-zikr

 

Ünsüz türemesi

 

Yan yana bulunan iki ünsüz Türkçede tek ünsüz gibi kullanılır.

 

Kaynaştırma harfleri (ünsüzleri)

 

Ünlüyle biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek aldığında kaynaştırma ünsüzlerinden biri

girer “y,ş,s,n“

 

Dede-i    dede-si

Yazı-ın    yazı-nın

Dere-e    dere-ye

Altı-ar      altı-şar

Ünlü Daralması

 

   “-a,-e “ ünlüleri ile biten fiiller şimdiki zaman ekini (-yor)aldığında bu ünlülerin daraldığı

görülür.

   “y “ kaynaştırma harfi de(-mek) ve ye(-mek) fiillerinde daralır

 

“    " y“kaynaştırma harfi soru kelimesinde niye iken niçin olur.

 

ÖRNEK :başlıyor-başlayor        oynuyor-oynayor             

   

Dudak Ünsüzlerinde Benzeşme (n-m değişmesi)

 

Türkçede “ b “ ünsüzden önce gelen “n “ ler “m“ye dönüyor

 

ÖRNEK :penbe- pembe

             Tonbul-tombul

 

Ünlü değişmesi(e-a değişmesi)

 

“Ben “ ve “sen “ zamirlerine yönelme hali(e-a) olur

 

ÖRNEK : ben-e   bana

             Sen-e    sana

Ulama : Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüile başlayan bir sözcük geldiğinde bu iki kelime

birbirine bağlanarak okunur.

ÖRNEK : tan ağardı

Kaynaklar

1. Türkçe El Kitabı Konu Anlatımı Yayın Denizi yayınları

2. HACEMİNOĞULLARI,Necmettin,Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller , Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara ,1992.

3. KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi , Akçağ yayınları, Ankara , 1991.

4. KOÇ , Nurettin , Yeni Dilbilgisi kitabı

5. KOÇ , Nurettin , Dilbilgisi kitabı

 

6. Türkçe Sözlük ,TDK yayınları , Ankara , 2008