Romanın Özeti ve Ana Temaları:

1. Zıt Karakterler:

   • Felâtun Bey: Batılılaşmayı yanlış anlayan, gösterişe düşkün, müsrif ve sorumsuz bir karakterdir. Davranışları sürekli rezaletlere yol açar ve sonunda başarısız bir hayata mahkûm olur.
   • Râkım Efendi: Tutumlu, bilgili, iradeli, Osmanlı’nın geleneksel değerlerine sadık ve Batı’nın olumlu taraflarını özümsemiş bir karakterdir. Roman boyunca itibarı yükselir ve hayatında başarıya ulaşır.

2. Zıtlıklar Üzerinden Gelişen Olaylar:

   • Felâtun Bey’in yanlış Batılılaşma anlayışıyla İngiliz Ziklas ailesiyle ilişkilerinde, kadınlara karşı davranışlarında ve mirasını yönetimindeki hatalarıyla sürekli olarak toplumda gülünç ve trajik durumlara düşmesi anlatılır.
   • Buna karşılık Râkım Efendi, örnek bir Osmanlı tipi olarak yükselir. Hayatındaki kadınlara (Yozefino, Ziklas ailesinin büyük kızı ve Canan) karşı tutumunda her zaman ölçülü davranır ve sonunda câriyesi Canan’la mutlu bir evlilik yapar.

3. Batılılaşma Eleştirisi:

   • Roman, Batılılaşmayı yüzeysel ve yanlış anlayan Felâtun Bey üzerinden, bu sürecin toplum içindeki yozlaştırıcı etkilerini eleştirir.
   • Râkım Efendi’nin temsil ettiği denge ise, geleneksel Osmanlı değerlerinin Batı’nın olumlu yönleriyle birleşmesini savunur.

Edebi Yönü ve Tenkitler:

• Teknik Eksiklikler:

  • Romanın anlatımı dağınık bulunmuş, olay örgüsünün birbirine bağlanmasında sıkıntılar görülmüştür.
  • Tasvirlerin zayıflığı ve ruh tahlillerinin eksikliği eleştirilmiştir.
  • Ahmed Midhat’ın meddah tarzını devam ettirerek romanın taraflı bir şekilde yazıldığı belirtilmiştir.

• Diyalogların Ön Plana Çıkması:

  • Romanın ikinci bölümünden sonra diyaloglara ağırlık verilmesi, yazarın tiyatro yazarlığı denemelerinin etkisiyle açıklanabilir.

• Farklı Görüşler:

  • Mehmet Kaplan, Ahmed Midhat’ın eserlerindeki samimiyeti ve okuyucu ile kurduğu diyalogu ön plana çıkarır.
  • Berna Moran, romanı ekonomik bir temele dayandırarak, tüketim ekonomisine kapılan Felâtun Bey’in karşısında para işlerinde dikkatli Râkım’ı bir tercih unsuru olarak yorumlar.
  • Ahmet Hamdi Tanpınar ise Râkım’ı oportünist bir tip olarak eleştirmiştir.

Romanın Önemi:

• Doğu-Batı Mukayesesi:
  • Osmanlı insan tiplerini ve Batılılaşma sürecini ele alan ilk romanlardan biri olarak, bu temanın sonraki dönem romanlarına ilham kaynağı olmuştur.
• Prototip Özelliği:
  • Felâtun Bey karakteri, Türk edebiyatındaki “çarpık Batılılaşma” sorununu işleyen daha sonraki eserlerde alafranga karakterlerin prototipi olmuştur.

Felâtun Bey ile Râkım Efendi, içerdiği toplumsal mesajları, Doğu-Batı tartışmaları ve Tanzimat dönemi Osmanlı toplumuna dair gözlemleriyle edebiyat tarihimizde önemli bir yere sahiptir.

Kaynakça:AHMED MİDHAT EFENDİ - TDV İslâm Ansiklopedisi